Verkiezingen in tijden van algoritmen

Data-journalist Jerry Vermanen vertelt over het onderzoek van NOS, De Groene Amsterdammer, Pointer en AlgorithmWatch naar de werking en invloed van het algoritme bij de afgelopen verkiezingen van maart én welke gevolgen dat had.

"Voting form and red pencil of the 2017 Dutch elections" by Sebastiaan ter Burg is licensed with CC BY 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/

Door: Laura Krabbe en Timo Nieuwenhuis

Welke invloed hadden grote tech-bedrijven op online verkiezingscampagnes en hoe gingen politici hiermee om? Data-journalist Jerry Vermanen vertelt ons over het gezamenlijke onderzoek van NOS, De Groene Amsterdammer, Pointer en AlgorithmWatch naar de werking en invloed van algoritmes bij de afgelopen verkiezingen.

Waar de meeste processen tijdens de verkiezingen transparant, beveiligd en gereguleerd zijn, worden online verkiezingscampagnes volledig gecontroleerd door de grote techbedrijven. Zeker dit jaar, waarin Corona ervoor heeft gezorgd dat de campagnes vooral online plaatsvonden, was de inhoud van de partijprogramma’s weinig relevant voor de scrollende kiezer. Wat was dan wel interessant? Vooral heel veel selfies.

Kun je wat vertellen over het onderzoek?

Het doel was om uit te zoeken welke gevolgen de bijzondere tijd van nu, waarin alles digitaal is, zou hebben op de verkiezingen en de politieke campagnes van partijen. Normaal gesproken kun je makkelijk de straat op om je kiezers te benaderen, maar dat gaat nu voornamelijk digitaal. De grote techbedrijven zitten nu tussen de communicatie tussen de politiek en de kiezer. We wilden weten hoe factoren als digitale technologieën, algoritmen en bewuste manipulatie van accounts invloed hebben op de politieke boodschap en op wat de kiezer te zien krijgt.

In ons onderzoek hebben we onder andere gekeken naar Instagram en hoe de Instagramfeed daar werkt. Wat krijg je als gebruiker wel en niet te zien door het algoritme? Welke politicus staat bovenaan en waarom? Ook hebben we gekeken naar het YouTube-algoritme en de aanbevolen video’s die gebruikers krijgen voorgeschoteld op basis van dat algoritme. Waarom krijg je daar te zien wat je te zien krijgt? Dat is vaak het ingewikkelde van dit soort mechanismen. Je krijgt een bepaalde volgorde voorgeschoteld wat dan komt door ‘het algoritme’ en daar blijft het dan bij. Wij wilden dieper graven en weten waarom het algoritme zo werkt en wat voor gevolgen het heeft.

En dan verandert het algoritme ook nog eens vaak.

Ja en hierbij weten we ook niet waar we het over hebben. Wat is een ‘veranderd algoritme’? Terwijl dit wel het venster is waardoor heel veel mensen de wereld zien en informatie voor bijvoorbeeld verkiezingen verkrijgen. Dat soort vaagheden doet ontzettend veel schade aan iets wat heel simpel zou moeten zijn: een politicus heeft een boodschap, zoekt een rol als volksvertegenwoordiger en wij mogen onze stem uitbrengen. Dat is een heel helder en transparant proces dat super ingewikkeld wordt gemaakt door dit soort platforms en hun niet-transparante algoritmes .

Hoe gingen jullie te werk bij het in kaart brengen van het Instagram-algoritme?

Het is heel erg ingewikkeld. De werking van dat algoritme is heel onduidelijk. We konden dat niet zelf uitvogelen en hebben daarom onze lezers gevraagd om mee te helpen. Daarvoor moesten ze een browserplugin installeren waarmee we gepseudonimeerde gegevens verzamelden van hun Instagramaccounts. We vroegen de lezers of ze drie willekeurige politici wilden volgen waarna wij keken waar in hun tijdlijn deze politici voorkwamen. We keken ook naar de soort foto’s, wat voor teksten erbij stonden, hoeveel likes en reacties ze kregen en in welke categorie de foto’s vielen, zoals portret of natuurlandschap. We hebben van ongeveer 650 lezers de gegevens mogen bekijken, dus dat is best wel veel. Vervolgens hebben we daar een analyse op uitgevoerd. 

Hieruit kwamen een aantal resultaten. Zo kwamen we erachter dat veel foto’s met gezichten, selfies en portretfoto’s het veel beter deden, vaker en hoger in de tijdlijn verschenen, dan foto’s met heel veel tekst. Je verwacht bij Instagram natuurlijk dat selfies het goed doen, het is immers een beetje het selfieplatform. Maar Instagram zelf geeft er zelfs nog een extra waardering aan, zodat het nóg hoger in je feed komt te staan. Naast een algoritme die content ordent op basis van de persoonlijke voorkeuren van de gebruikers is er dus ook een algoritme dat content ordent op basis van de voorkeuren van Instagram zelf. Echter, Instagram is niet transparant over de precieze werking van dat algoritme. Het gevolg daarvan is dat het overbrengen van een complexe, politieke boodschap voor politici heel ingewikkeld wordt. Voor tekst is Instagram namelijk niet het geschikte platform, dat wordt zelfs afgestraft door Instagram, terwijl het wel het platform is waar heel veel mensen gebruik van maken. Een goede campagne voeren op Instagram betekent dus selfies plaatsen en vooral niet uitweiden over onderwerpen als economie, immigratie of het milieubeleid. Dat is natuurlijk heel raar. Want hierdoor gaat een goede campagne van een politieke partij op Instagram minder om hun inhoudelijke plannen en meer om de glimlach van de politici. 

Zo’n algoritme bepaalt dus hoe succesvol jouw verkiezingscampagne is?

Ja, en dat heeft twee kanten waar je best pessimistisch over kunt zijn. Aan de ene kant weet als politicus of partij niet hoe het algoritme precies werkt. Je hebt een bepaalde campagne uitgedacht en vervolgens gaat een ander bedrijf, die eigenlijk totaal buiten de verkiezingen zou horen te staan, bepalen hoe succesvol jouw campagne is. Totaal idioot natuurlijk. Aan de andere kant kun je als politieke partij zo slim zijn om te proberen op dat algoritme in te gaan spelen. Maar ook dat is heel vreemd, want dan gaat het helemaal niet meer over de boodschap die je wilt vertellen, maar over hoe handig jij het spel van algoritme weet te spelen. Het gaat niet om de partij met de beste punten of de beste boodschap, maar de partij die dat het handigste weet te verpakken. Dat is de rol van die techbedrijven. Ze spelen een enorm grote rol in die verkiezingen, maar zijn daar eigenlijk niet transparant over. En dat is best wel een groot probleem in een proces dat voor iedereen super helder moet zijn. Het stemmen tellen is bijvoorbeeld voor iedereen inzichtelijk, net als vele andere verkierzingsonderdelen.

En een proces zoals stemmen tellen wordt niet overgelaten aan grote techbedrijven met commerciële belangen.

Precies, als er fraude wordt gepleegd tijdens de verkiezingen of de stemmen verkeerd zijn geteld, wordt dat ergens vastgelegd. Maar het gedeelte waar wij ons laten informeren over verkiezingsprogramma’s dat geven we uit handen aan die commerciële bedrijven, en dat is krankzinnig.

Was er een partij die heel goed met dat algoritme omging afgelopen verkiezingscampagne?

Instagram Daniel Koerhuis
De instagrampagina van VVD-kamerlid Daniel Koerhuis

We hadden daar niet genoeg lezers voor om daarover betrouwbare uitspraken te doen. Wat we wel zagen is dat er een aantal politici is, en dat is per ongeluk of met opzet, die het heel goed deden. VVD-kamerlid Daniel Koerhuis plaatst alleen maar selfies op Instagram. Zijn feed bestaat uit selfies met zijn blije gezicht vanuit dezelfde hoek genomen. Hij heeft niet heel veel volgers, maar die selfies doen het wel goed. Apart is dat het partijaccount van de VVD alleen maar memes plaatst. Zij doen aan een soort shitposting, het plaatsen van hele lelijke content. Dat wordt eigenlijk juist afgestraft door het algoritme. Er zit dus waarschijnlijk niet een bepaalde VVD-strategie achter voor Instagram, al kan ik niet met zekerheid zeggen of een partij een strategie erop nahoudt. Dat hebben we niet met het onderzoek kunnen aantonen.

Hebben jullie dat ook niet aan ze gevraagd?

We hebben het wel aan ze gevraagd, maar de partijen willen tijdens de campagne niks zeggen over hun strategieën. Ze willen vooraf de verkiezingen natuurlijk niet in hun kaarten laten kijken. Ze gaan wat goed werkt nooit vooraf met andere delen. Dit zal geen gigantisch groot verschil maken dat je bijvoorbeeld van de derde naar de tweede partij gaat, maar wie weet dat je ergens toch één of twee zetels ermee kan winnen, of dat je net die drempel over kan gaan zodat je toch wel even die ene zetel hebt. Vooral in de omstandigheden waarin de afgelopen verkiezingen zich voordeden. Kortom, dit is allemaal begrijpelijk, maar aan de andere kant vraag ik me dan toch af: doen jullie zo veel geheime dingen dan?  

Hoe zat het bij andere platforms? YouTube hebben jullie ook onderzocht?

Bij YouTube wilden we ook weten wat het gevolg van het algoritme is. Hoe ziet dat er in de praktijk uit bij de verkiezingscampagnes? Hiervoor hebben we een soort robots gemaakt die voor ons naar YouTube keken. We hebben zes lege accounts aangemaakt die we eerst hebben gevoed met filmpjes van politieke partijen, christelijke partijen CDA, CU en SGP en ook identiteitspartijen VVD, NIDA, FvD, PVV en JA21. We hebben dus gedaan alsof iemand heel erg geïnteresseerd is in die partijen en hebben daarvan video’s laten kijken. YouTube maakt daar vervolgens gelijk een beeld van. Wat voor persoon is dit? Welke video’s zou deze persoon hierna willen zien? Dat hebben we allemaal geautomatiseerd, de video’s bekeek het robotaccount automatisch. Elke dag verzamelden we de voorgestelde video’s en lieten we het profiel de eerste voorgestelde video kijken. We doken dus steeds dieper in de fabeltjesfuik (*) van de christelijke partijen. YouTube maakte eerst een logische inschatting, zo kwamen er video’s van kerkdiensten en psalmen langs. Maar dit veranderde. Na die inschatting gaat YouTube ook kijken naar andere onderwerpen die je misschien boeiend vindt, zoals misinformatie. Bij sommige profielen, zeker bij JA21, Forum voor Democratie en NIDA, werden er zelfs vanaf de allereerste dag complottheorieën voorgesteld, bijvoorbeeld over de onschadelijkheid van Corona of de 5g-chips in vaccins. 

Bij partijen als JA21 en Forum voor Democratie zou je dit misschien nog wel verwachten, aangezien bijvoorbeeld Forum dicht tegen complottheorieën aanzit met bepaalde standpunten. Je verwacht dat dit bij de andere partijen dus niet gebeurt. Uiteindelijk zijn we bij elk profiel binnen negen dagen misinformatie tegengekomen. Bij sommige zagen we zelfs elke dag een voorstel voor een complottheorievideo.

Maar dat is toch niet slim van YouTube, om mensen die totaal niet geloven in complottheorieën tóch daarheen te bewegen? Daar hebben zij toch niks aan?

Ook linkse mensen zitten in de complothoek. Complotdenken is niet een exclusief rechts ding. Dat gebeurt over het hele spectrum, al ligt de focus wel op rechtspopulistisch.

Het is inderdaad een goede vraag waarom je complottheorieën krijgt voorgeschoteld als je met een politieke focus begint te YouTuben. Dat is heel raar. YouTube geeft daar geen bevredigend antwoord op. We hebben dat natuurlijk wel aan ze voorgelegd, maar ze vertelden aan onze resultaten te twijfelen, omdat zij alleen video’s en zoekresultaten voorstellen van kanalen die zij als betrouwbaar achten. Toch kregen we bij de christelijke partijen in de eerste week een QAnon podcast voorgeschoteld van een kanaal met een paar honderd abonnees. Die video had nog niet eens tienduizend likes. Dus het is de vraag op basis waarvan YouTube iets als betrouwbaar of relevant beschouwt.

Die onduidelijkheid is interessant. Die psalmen en kerkdiensten zijn logisch, maar die complotvideo’s niet. Het zijn vaak video’s die prikkelen. Zelfs mensen die het in eerste instantie niet geloven, zien hoe belachelijk het is. Misschien dat het daarmee te maken heeft.

Inmiddels merk ik dat platforms een klein beetje hun verantwoordelijkheid beginnen in te zien, bijvoorbeeld aan de advertentie van Facebook in de krant. Gaat dat helpen?

facebook advertentie
De Facebookadvertentie in de NRC van 27 februari 2021

Ja, platforms beamen de gevolgen van hun algoritmes. Ze weten dat desinformatie heeft geleid tot het bestormen van het Amerikaanse Capitool en dat het in Europa heeft geleid tot het in brand steken van internetmasten en coronastraten. Het heeft echt fysieke, zichtbare gevolgen en vindt allang niet meer alleen plaats in de uithoeken van het internet. Ze moeten dus ingrijpen. Dat doen ze door video’s offline te halen, accounts te blokkeren en groepen offline te halen en door content te modereren. Maar dat is ook dweilen met de kraan open. Je kunt zo weer nieuwe groepen en accounts aanmaken, of je kunt overstappen naar alternatieve kanalen, bijvoorbeeld Parler of Telegram. Dat zijn platforms die minder aan moderatie doen, al hebben alle platforms natuurlijk gewoon zich te houden aan juridische regels.

Hoe kan ik mij als burger online zo neutraal mogelijk inlezen in politieke partijen?

Het is zeker belangrijk om je in te lezen. Het is natuurlijk ook niet zo dat die bedrijven als Google en Facebook van nature gemeen zijn en jou alleen maar kwaad willen doen. Het is vooral belangrijk dat je verschillende bronnen gebruikt om aan informatie te komen. Lees kritisch en praat er met andere mensen over in het echt. Die sociale controle is erg belangrijk. Extreem denken wordt nu in de huidige omstandigheden in de fysieke wereld ook niet meer gecorrigeerd, bijvoorbeeld tijdens feestjes of borrels. Dat zijn mensen die je nu kan ontlopen en gesprekken die je nu kan wegklikken.

De Stemwijzer had bijvoorbeeld een mooie tool bedacht waarbij je na het invullen van de stemwijzer in gesprek kon gaan met iemand die een totaal ander advies had gekregen. Dat is slim, want het zorgt ervoor dat je niet in je eigen ideeënwereld blijft vasthangen. Praten met iemand met een andere mening werkt ook goed, maar wel op een gelijkwaardige en begripvolle manier. En ga ook op zoek naar overeenkomsten! Die zijn er vaker dan je denkt.

Links

Over Jerry Vermanen

Jerry Vermanen is onderzoeks-en datajournalist bij Pointer (KRO-NCRV).

Met openbaar beschikbare data heeft hij zorgcowboys ontmaskerd (i.s.m. Follow the Money). Daarnaast onderzoekt hij of gemeenten wel rechtsherstel hebben toegepast na de roofhandel in Joodse panden tijdens de Tweede Wereldoorlog, spoorde hij downloaders van kinderporno op en onthult hij de verspreiders van misinformatie tijdens verkiezingen en de coronacrisis.

Gerelateerd