Het is de dag voordat Defend Democracy een protest organiseert in Brussel vlak naast de Europese Commissie en Europese Raad. Aanleiding is de langdurige procedure die loopt tegen Meta en X op grond van de Digital Services Act. ‘We willen een stevige beslissing, geen versoepeling om af te dingen op Trump’s tarieven in een handelsoorlog. Over onze rechten valt niet te onderhandelen.’ Dit soort afhankelijkheid van winstgerichte techbedrijven is schadelijk voor de democratie, vindt Alice Stollmeyer, oprichter en directeur van Defend Democracy. Met haar organisatie organiseert ze een tegengeluid tegen de gigantische lobbymacht van big tech in Brussel. We gingen in gesprek met de Data Morgana gast.
De Data Morgana aflevering met Alice Stollmeyer gemist?
Kun je een recent voorbeeld noemen waaruit duidelijk werd hoe technologie een bedreiging vormt voor onze democratie in Nederland en EU?
Elon Musk deed vlak voor de Duitse verkiezingen in februari doodleuk een interview livestream met AfD-leider Alice Weidel, de meest rechtse kandidaat. Je kunt hem niet verbieden om iemand te interviewen, maar zijn platform X is zo gemaakt dat dit soort geluiden het meest zichtbaar worden en dus het meest trending. Dan is er dus geen sprake meer van een gelijk speelveld.
Mag hij dit doen of zijn er consequenties?
De Europese Commissie heeft gewaarschuwd dat ze dit debat kritisch zouden volgen. Niet zozeer op de inhoud, maar vooral hoe het door algoritmes wordt aanbevolen bij gebruikers online. Persoonlijk vind ik het al een kwestie van inmenging, zo vlak voor de verkiezingen. Als je het doet, doe het dan met alle kandidaten. Nu is het niet politiek neutraal geweest. Als eigenaar van zo’n platform moet je je daar verre van houden. Anders krijg je hetzelfde als media mogul Rupert Murdoch die in de Telegraph of andere rechtse media de Europese Unie negatief probeert af te schilderen. Ik vind dat je als eigenaar van een digitaal platform of als media outlet de verantwoordelijk hebt om neutraal te blijven.
Hoe vormt technologie nog meer een bedreiging voor de democratie?
Bijvoorbeeld door desinformatie en polarisatie. Zowel propaganda als de algoritmes van platforms zijn op zo’n manier ontworpen, met opzet, dat ze proberen je emotioneel te raken. Met name dat draagt dus bij aan de polarisatie van onze samenleving. Dat is enorm gevaarlijk. Het gaat dan niet over een verschil van mening of een voorkeur voor een bepaald beleid — dat kan en mag, en is alleen maar goed. Links kan zich duidelijk van rechts onderscheiden op inhoud.
Maar op dit moment is specifiek de affectieve polarisatie — die dus gaat over emotie — zo ver aan het groeien dat mensen de neiging krijgen om met elkaar op de vuist te gaan. Ze kunnen niet meer normaal een gedachtewisseling of een verschil van mening hebben, maar hebben gelijk de overtuiging dat de ander stom, fout, “anders” of zelfs minderwaardig is. Wanneer je in ‘wij tegen zij’ gaat denken, ben je mogelijk aan het afglijden naar, als dat verder doorzet, praktijken uit de jaren ’30 en ’40 met de Jodenvervolging en Holocaust.
Als die buitenlandse beïnvloeding en propaganda uit de VS en China hand in hand gaat met de manier waarop de platforms proberen onze angst en verontwaardiging aan te spreken, dan krijg je een explosieve situatie. In die zin kunnen platforms door buitenlandse mogendheden als wapen gebruikt worden en daarom is het zo belangrijk om ze beter te reguleren, of betere, Europese alternatieven te bieden. Het gaat niet alleen om digitale rechten en onze democratie, maar uiteindelijk gaat het zelfs om onze nationale veiligheid.
Wat Nederland ook heel erg onderschat is desinformatie. Het is een wapen in de oorlog die Rusland voert tegen het westen. Wij zien dat liever niet zo, maar dat is in 2014 al begonnen. Deze zogeheten hybride oorlog wordt steeds openlijker en agressiever gevoerd, nu bijvoorbeeld ook door sabotage van infrastructuur, zoals internetkabels.
Dus die polarisatie was veel minder voordat techbedrijven groot werden?
Ja absoluut. Big tech zal zeggen dat het niet bewezen is en dat er meer onderzoek nodig is, maar dat is een standaard lobbytechniek.
Je zet je hiervoor in via jouw organisatie Defend Democracy. Wat is jullie missie?
Het begon als iets uit mezelf. Ik maakte me druk om die buitenlandse inmenging online. Ik zag op dat moment geen antwoord, niet vanuit Nederland en niet vanuit Europa. Ik zag geen enkele organisatie die zich bezighield met het grotere plaatje en de democratie die toen al op het spel stond. Ik begon mensen hiervoor te waarschuwen en zich ervan bewust te maken. Uiteindelijk heeft dat in 2020 geresulteerd tot de oprichting van de stichting. Onze missie is wat breder geworden: het versterken en verdedigen van de democratie tegen buitenlandse, binnenlandse en technologische bedreigingen. Ik denk dat veel beleidsmakers nog steeds niet begrijpen dat die drie bedreigingen niet los staan van elkaar. Ze zijn met elkaar verbonden en versterken elkaar. Met alleen fact-checken ga je de democratie niet redden.
Kun je die driehoeksverhouding toelichten?
Zolang sociale media platforms, zoekmachines en andere techplatforms extreme content, of dat nou rechts of links, Russisch of Chinees is, meer zichtbaar maken, heeft dat een invloed op onze binnenlandse polarisering, op radicalisering, op de hele manier waarop we überhaupt met elkaar een politiek debat voeren, en uiteindelijk op beleid.
Ik las onlangs commentaar van de vooraanstaande desinformatie onderzoeker Renee Diresta op Bluesky over het sluiten van USAID (het Amerikaanse Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking) door Trump. Dit soort beleidswijzigingen zijn letterlijk geïnspireerd door desinformatie en complottheorieën die op sociale media en in podcasts een totale wildgroei hebben doorgemaakt. Hetzelfde geldt voor vele andere beslissingen van het Trump regime. Online desinformatie heeft dus wel zeker invloed op de echte wereld en op beleid.
Jullie focus met Defend Democracy is Brussel?
Ja, maar niet uitsluitend. We zitten sinds kort in de stuurgroep van de Nederlandse Democratie Coalitie (NDC) op het thema Digitalisering en Media. Maar we richten ons met name, als we het hebben over de politieke agenda en het beleid, op Europa. Deze bedreigingen van de democratie zijn zo groot, die kun je niet als landje in je eentje oplossen. Big tech heeft daarnaast enorm veel lobbymacht.
Hoe heftig is die lobbymacht daar?
Ze hebben veel meer geld en dus ook veel meer mensen. Zij kunnen beter dan een kleine organisatie op de voet allerlei meetings volgen. Je hebt ongelofelijk veel bijeenkomsten en beleidsevents in Brussel waar al voordat er een voorstel van de Europese Commissie op tafel ligt, hierop wordt geanticipeerd en in een bepaalde richting wordt gestuurd. Dat proberen wij ook, maar als kleine organisatie is dat moeilijker. We kunnen niet in ons uppie bij al die bijeenkomsten aanwezig zijn en Big Tech kan dat wel.
Het is dus lastig opboksen daartegen, dat moet je samen doen en slim aanpakken. Je kunt bijvoorbeeld al vroeg een opinieartikel schrijven wat de toon zet en dat je verspreidt naar de juiste mensen in de Commissie. Vervolgens organiseer je ook een conferentie daaromheen, zodat het niet een eenmalige boodschap is.
Hoe werken de bondjes met techbazen door in Brussel?
In het Europees Parlement, dat sinds afgelopen zomer vernieuwd is, is het gematigde midden kleiner. De gematigde partijen hadden daarvoor ruim een meerderheid. Het was daardoor relatief makkelijk om wetgeving te maken die het belang van de EU, de democratie en onze veiligheid vooropstelde. In het huidige parlement is dat lastiger. De EPP (European People’s Party) waar bijvoorbeeld het CDA lid van is, neigen op sommige zaken, met name migratie, steeds meer naar zeer conservatief. Het gebeurt wel eens dat extreem rechts een meerderheid kan krijgen, omdat de EPP met hen mee stemt.
Je hebt nu ook een Special Committee on the European Democracy Shield (EUDS). Daarin worden onder andere zaken als desinformatie en buitenlandse beïnvloeding besproken. Daar zitten zowel van rechts als van links parlementariërs in die bijvoorbeeld dingen roepen als dat contentmoderatie en factchecken censuur zouden zijn.
Dus je merkt ook in het Europees Parlement dat deze strijd lastiger wordt.
Wat doet Defend Democracy precies in Brussel om dit tegen te gaan?
We richten ons op zowel bewustmaking als projecten die op beleidsbeïnvloeding zitten. We proberen daarmee eerst de politieke agenda en uiteindelijk het beleid te beïnvloeden. Dat doen we onder meer door maandelijkse #DemocracyDrinks te organiseren die open toegankelijk zijn waar ook assistenten of adviseurs van Europarlementariërs op afkomen. Die momenten kun je gebruiken om te agenderen. Daarnaast organiseren we besloten rondetafels met bijvoorbeeld Eurocommissarissen, Europarlementariërs, en vertegenwoordigers van de Europese landen, de NAVO, en maatschappelijke organisaties.
Naast bewustwording en belangenbehartiging doen we ook oplossingsgerichte activiteiten zoals trainingen en workshops — alles wat maar bijdraagt aan het vergroten van onze maatschappelijke weerbaarheid.
Kun je hier als burger invloed op hebben op een bepaalde manier? Hoe betrek je burgers hierbij?
Betrekken is misschien een groot woord. Maar we proberen mensen te informeren en bewust te maken. We geven soms ook advies. In februari vond bijvoorbeeld een mondiale overstapdag plaats van for-profit naar non-profit sociale media platforms. Dat delen wij dan ook. In onze maandelijkse nieuwsbrief eindigen we altijd met een kopje ‘actie’, met een concrete stap.
Daarnaast zijn de #DemocracyDrinks die we organiseren vrij toegankelijk, daar is iedereen welkom. Die organiseren we niet alleen in Brussel maar in meerdere steden, zoals Den Haag.
Maar we merken inderdaad dat mensen nu vaker naar ons toe komen met de vraag wat ze kunnen doen. We willen daar gehoor aan geven en meer activiteiten ontwikkelen die daarop inspelen.
