Het internet als onoplosbare escape room: ontsnap als flexidigitariër

Conferentieblog: vooruitblikken naar de PublicSpaces conferentie op 11 en 12 maart 2021.

Mediakunstenaar Roos Groothuizen stelt met haar werken de eindeloze perikelen van het internet aan de kaak en strijdt zo voor digitale mensenrechten. Ze maakte The Consultate of Google met datapaspoorten, het Potentieel Dagblad met nieuws en nepnieuws en The Black Box Bellagio: een casino waar je betaalt met je identiteit in plaats van geld. Op die manier hoopt ze de problemen van de ondemocratische kant van het internet tastbaar te maken. We gingen met haar in gesprek over haar nieuwste werk bij het digitale cultuurplatform Tetem, platformnihilisme en het zijn van flexidigitariër.

Je werken gaan bijna allemaal over de misstanden van het internet. Waar komt je interesse voor dit onderwerp vandaan?

Ik ben gefascineerd door informatiefilters. Ik heb twee designstudies gedaan, Grafisch Ontwerp aan de KABK en daarna de master Design aan het Sandberg Instituut. Wat ik zo interessant vind aan de rol van de ontwerper is dat deze de macht heeft om informatie weg te laten of toe te voegen. Dat verandert de hele interpretatie van een bepaald beeld en daarom ben ik me gaan interesseren voor de politieke consequenties van een ontwerp. Zo vond ik propaganda heel interessant, bijvoorbeeld de verzuiling van kranten met ieder hun eigen politieke invalshoek. Of de ontdekking van de filterbubbel die rond 2012 aan het licht kwam. Het bleek dat Google de zoekresultaten personaliseerde waardoor je alleen nog pagina’s met je eigen interesses en mening kreeg voorgeschoteld. Facebook bleek hetzelfde te doen met nieuwsberichten in de tijdlijn. Met die personalisatie van content gaan zware ontwerpkeuzes gepaard die jouw wereldbeeld vernauwen, soms zelfs zonder dat je daar bewust van bent. Deze ontwerpkeuzes en het idee dat ik iets met dat ontwerp kon doen, vond ik heel boeiend. Daarnaast ben ik het ook heel erg oneens met dit soort ontwerpen.

Je voelt je ook strijdlustig?

Ja, zeker! Het moet anders. Het begon allemaal in de jaren negentig met het idee dat het internet alles beter zou maken. Iedereen kon content maken en iedereen kon het lezen. Toch zijn we nu weer terug bij verzuiling.

Je nieuwste werk, I want to delete it all but not now, is vanaf 11 maart te zien bij het digitale cultuurplatform Tetem.

Ja, dat is het werk dat ik nu aan het maken ben. Het wordt een escape room waar je niet echt uit kunt ontsnappen. Dit staat symbool voor onze omgang met het internet en de data-industrie waarin geld wordt verdiend met het verkopen van op data gebaseerde gedragsprofielen. Denk bijvoorbeeld aan Facebook, Google, Uber en Amazon. Het gaat over het spanningsveld tussen ons bewustzijn van de toxiciteit hiervan, en ons onvermogen oplossingen te vinden of deze bedrijven de rug toe te keren. Jij en ik voelen ons bijvoorbeeld schuldig over het feit dat we Instagram nog gebruiken. Toch weten we ook dat we het vanuit praktisch oogpunt nodig hebben en dat maak het zo extreem lastig. Als we er simpelweg mee konden stoppen, dan hadden we dat allemaal al gedaan. Het is een dilemma en daar gaat deze escape room over, over die eindeloze kwelling.

I want to delete it all, but not now

Kun je de titel uitleggen?

I want to delete it all, but not now is een quote uit het boek Sad by Design van Geert Lovink uit 2019 over platformnihilisme. Lovink legt daarin uit hoe platforms zijn ontworpen om je altijd kut te laten voelen. Het is een soort giftige, afhankelijke relatie die we ermee hebben. We weten dat het beter is om er vanaf te gaan, maar het lukt ons niet. Dat gevoel van nihilisme is een onderdeel van het voortbestaan van zo’n platform. Sad by Design is de grote inspiratiebron geweest voor dit werk.

En op wat voor manier worden mensen dan verdrietig?

Het is ontworpen om verslavend te zijn en verslaving brengt depressieve gevoelens met zich mee. Je bent afhankelijk geworden van de dopaminestoten die je krijgt van berichtjes en likes. Daarnaast meet je jezelf aan de gelukkige momenten van anderen op sociale media, met als gevolg dat je je slechter over jezelf voelt en fomo (fear of missing out) krijgt. Ten slotte maakt ook het idee dat je niet meer zonder die sociale media kan verdrietig. Er is geen uitweg, je voelt je verslagen en de platforms weten toch al alles van je. Dat cynische komt er ook bij kijken.

En de escape room confronteert de bezoeker met dat nihilistische gevoel?

Ja. In de escape room ga je als privédetective opzoek naar wat er met een vermiste student is gebeurd. Je volgt de stappen die zij gezet heeft en komt erachter dat ze verwoede pogingen heeft gedaan om te ontsnappen aan iets, namelijk aan sociale media. Zo ging ze op detoxvakantie en stapte ze over op Telegram. Maar je komt er ook achter dat die pogingen niet goed werkten, en zelfs fatale gevolgen hadden. Wat er daarna gebeurt, is nog een verrassing!

Je hebt eerder ook een app gemaakt, het spel Mirror Worlds, naar aanleiding van een onderzoek naar augmented reality als artist-in-residence bij het Rathenau Instituut, een wetenschappelijk instituut in Den Haag. Dit ging onder andere over het verschil tussen de regels van de publieke wereld en die van de digitale wereld. Wat leerde het spel jou hierover?

Als eerste artist-in-residence bij Rathenau deed ik mee aan het onderzoek naar nieuwe technologie als augmented reality en virtual reality en de effecten die dit heeft op de maatschappij. Een goed voorbeeld hiervan is het spel Pokemon Go. Ik vond het heel interessant hoe gemakkelijk Kijkduin overstroomd kon worden door de spelers en hoe de hele infrastructuur in de war werd geschopt. Ik vroeg mij daarom af: wat kan er nog meer gebeuren in de publieke ruimte door dit soort technologie?

Om die vraag te beantwoorden heb ik Mirror Worlds gemaakt, een spelletje waarin je foto’s maakt van dingen in de publieke ruimte die de andere spelers vervolgens precies moeten namaken. Voor het onderzoek deed ik testen met het spel op Den Haag Centraal met tien masterstudenten van de KABK, met als resultaat dat iedereen als gekken aan het rondrennen was en foto’s maakte van conducteurs en reizigers. Er werden net geen mensen omver gelopen, maar het feit dat iedereen zomaar op de foto werd gezet was natuurlijk best wel een wankel issue. De vraag was of privacy in het geding was en of dit zomaar mocht in naam van dat spelletje. Hoe ga je met de digitale ruimte om als je daarvoor in de publieke ruimte moet zijn? Hoe voorkom je als appmaker bijvoorbeeld dat mensen niet zomaar op het treinspoor gaan lopen? Of dat mensen schreeuwend een begraafplaats over rennen? Dit soort vragen kwamen op na het testen van de app. Zo werkte de app als een soort case studie binnen dat onderzoek waaruit een advies rolde voor beleidsmakers.

Ik las een kritiek van je over de documentaire The Social Dilemma, omdat deze geen oplossingen en advies biedt, maar technologie alleen als slecht neerzet. Heb jij zelf als doel om oplossingen te bieden door middel van je werken of gaat het om bewustmaking?

Mijn kritiek was niet zozeer dat er geen oplossingen werden geboden, maar dat in de laatste minuut het hele betoog onderuit werd geschopt. Anderhalf uur lang kijk je naar de dramatische ontvouwing van het probleem, waarna Tristan Harris op het eind zegt: ‘Maar ja, ik druk op een knop op m’n telefoon en 30 seconden later staat er een auto voor m’n deur!’

het Potentieel Dagblad, Roos Groothuizen

De documentaire heeft wel gezorgd voor het losmaken van veel tongen. Bewustzijn is de eerste grote stap om te kunnen veranderen. In onze niche waar we veel over dit soort vraagstukken praten, vergeten we af en toe dat de meeste mensen geen flauw idee hebben van het bestaan van deepfakes of dat je internetgedrag verkocht wordt om je politieke mening te beïnvloeden. Dit is geen mainstream informatie. Ik denk dat het goed is om die consequenties daarom tastbaar te maken, bijvoorbeeld hoe de serie Black Mirror dat doet. Hierin wordt op een heel bijzondere manier – out of the box – laten zien hoe consequenties zich op een bepaalde manier kunnen ontvouwen. Zo wil ik de problemen ook tastbaar maken met mijn werk.

Wat moeten kunstenaars en creatievelingen dan met sociale media? Ze lijken er niet aan te ontkomen, want het is de belangrijkste manier om je werk te laten zien. Tegelijk is het inherent slecht. Hoe moeten creatievelingen daarmee omgaan?

Ja, het is heel lastig. Mijn Instagram is belangrijk om gevonden te worden door mensen die niet in mijn netwerk zitten. Ik merk dat het extreem waardevol is geweest, met name afgelopen twee jaar, en tegelijkertijd vind ik het lastig dat ik er afhankelijk van ben. En ik ben niet de enige. Veel kleine bedrijven zijn er heel afhankelijk van en kunnen er vanwege economische redenen niet zomaar vanaf. Kritiek hebben is goed, maar je hebt een geprivilegieerde positie als je er daadwerkelijk vanaf kan.

Eigenlijk ben ik voorstander van flexidigitariër zijn. Net zoals dat flexitariërs af en toe vlees eten, maar wel pogingen doen om een beter leven te leiden, kun je ook flexidigitariër zijn. Je gebruikt nog wel Instagram, maar op andere fronten neem je anti-digitale stappen. Die stappen sporen weer andere mensen aan in je omgeving. Mijn vader vertelde mij bijvoorbeeld over zijn overstap op de privacyvriendelijke chat-app Signal. Deze beweging moet gaan komen, en die is er ook al.

Je bent ook ontwerper. Hoe zou je de mismatch tussen de mens en technologie kunnen verbeteren door middel van design en ontwerp?

Ik ben me nu voor de escape room aan het verdiepen in Telegram: een extreem goed ontworpen open-source chat-app. Het is heel gebruiksvriendelijk, toegankelijk en heeft een goede documentatie voor de API waarmee je bots kunt maken. Helaas worden er vraagtekens gezet bij de privacyvriendelijkheid vanwege de intransparante encryptie en bedrijfsvoering.

Ik ben natuurlijk visueel ontwerper, dus ik weet niks van succesvol interface ontwerp, maar ik vind toegankelijkheid belangrijk zodat mensen makkelijk overstappen naar iets nieuws. Er zijn genoeg alternatieven voor WhatsApp, maar iedereen blijft daar toch bij hangen uit gemak. 

Waar zou een nieuw Instagramplatform aan moeten voldoen om het menselijker te maken?

Het grootste probleem nu is het interne probleem. Enorme bedrijven analyseren data, maken daar gedragsprofielen van en verkopen die door. Op die manier kunnen bedrijven jou manipuleren tot het maken van bepaalde keuzes, zoals het kopen van een bepaald merk schoenen of het stemmen op een bepaalde politieke partij. Ik vind het gevaarlijk dat een paar extreem grote Amerikaanse bedrijven voor het zeggen hebben wat mensen denken en doen. Dat klinkt super science fiction, maar het is echt aan de hand! Er is totaal geen regulatie op dat niveau. De politiek heeft daar helemaal niks te zoeken en dat vind ik gevaarlijk en ondemocratisch. De documentaire The Great Hack over Cambridge Analytica laat dat goed zien. Hierin zie je hoe dit bedrijf door middel van onderzoek naar data zocht naar de meest beïnvloedbare Amerikanen via sociale media. De gepersonaliseerde advertenties voor potentiële kiezers die daarop volgden hadden grote gevolgen voor de presidentsverkiezingen in Amerika.

Dit moet veel democratischer, en daarvoor zal voornamelijk de beleidskant moeten veranderen. Natuurlijk is het verslavende ontwerp ook een probleem, maar dat heeft ook weer te maken met die kapitalistische insteek die erachter zit en het geld dat bedrijven ermee kunnen maken. Dat moet aan banden gelegd worden.

Heb je al een nieuw onderwerp op het oog voor een volgend project?

Ik hoop uit de mensen die meedoen aan de escape room een soort community te realiseren waarmee ik weer een volgende stap kan zetten. Ik wil kijken hoe we met die community flexidigitariërs kunnen worden door het uitproberen van oplossingen. Zo kunnen we kijken wat wel en niet werkt, als een soort digitariërpanel.

Roos Groothuizen zal op 12 maart onderdeel uitmaken van het avondprogramma van onze conferentie. Kom ook, en praat en denk met ons mee over de toekomst van het internet, en hoe we het weer tot een gezonde publieke ruimte kunnen maken.

Tijdens de PublicSpaces Conferentie organiseert de PublicSpaces coalitie een dagprogramma voor professionals uit de publieke sector en ontwikkelaars die op zoek zijn naar een uitweg uit big tech. In de avond vindt het programma plaats voor alle enthousiaste en geïnteresseerde kijkers.

Over Roos Groothuizen

Roos Groothuizen is een mediakunstenaar die strijdt voor digitale mensenrechten. In haar praktijk en binnen het kunstcollectief Telemagic doet ze onderzoek naar de menselijke kant van onzichtbare algoritmes, informatiefilters en oneerlijke distributie. Wie is er uiteindelijk in controle over wat we waarnemen?