Vandaag maken we een kleine wijziging in ons PublicSpaces manifest. Het belang van Time Well Spent onder de waarde ‘de gebruiker centraal (user centric)’ veranderen we in het vermijden van zogeheten ‘Dark Patterns’. PublicSpaces oprichter en hoofd VPRO Innovatie en Digitale Media Geert-Jan Bogaerts licht de verandering toe.
Toen we in november 2020 bij de VPRO een begin maakten met de vertaling van PublicSpaces waarden naar onze eigen digitale uitvoering, verliep dat proces in eerste instantie van een leien dakje. Waarden als openheid, transparantie, autonomie en verantwoording zijn relatief eenvoudig te vatten in een aantal ja/nee vragen. Ongetwijfeld zal die vragenlijst bij gebruik door anderen op allerlei manieren verbeterd kunnen worden, maar voor een eerste poging vonden we onze operatie aardig geslaagd.
Dat lag echter anders bij onze vijfde kernwaarde: de gebruiker centraal. Die is op zijn beurt onderverdeeld in twee kernprincipes: privacy by design (het principe dat de privacy van de gebruiker het uitgangspunt tijdens het hele ontwerpproces) en time well spent. Dit begrip gaat ervan uit dat je in al je ontwerpen de schaarse tijd van de gebruiker moet respecteren. Het is een belangrijk principe, omdat het de uitgangspunten van de aandachtseconomie ondergraaft. Die is immers gebouwd op het idee dat de tijd van de gebruiker waardevol is. Daarom zijn de algoritmes van de grote sociale media platforms zo belangrijk voor hun verdienmodellen: die moeten de gebruiker verleiden om zo veel mogelijk tijd op hun platforms door te brengen: meer pagina’s te bezoeken, vaker te klikken, langer door te scrollen. Niet de gebruiker staat centraal, maar de tijd die ze doorbrengen op het platform.
Bevoogding vermijden
We kwamen er echter achter dat time well spent, in tegenstelling tot privacy by design, nauwelijks goed te vatten is in vragenlijsten. En hoe definieer je dat eigenlijk, ‘respect’ voor de schaarse tijd van de gebruiker? Het is nogal bevoogdend om aan te nemen dat je als ontwerper uitmaakt hoe de gebruiker zijn of haar tijd dient in te richten. Het is te diffuus: na een zware dag is het idee van een welverdiende avond om pulpfilms te kijken met chips en bier; en op andere momenten volg je misschien een online college over het existentialisme.
We zijn op zoek gegaan naar een beter operationaliseerbaar principe dat wel dezelfde uitgangspunten hanteerde. Op aanraden van ons nieuwe lid van de Raad van Advies Ethan Zuckerman, menen we dat te hebben gevonden in dark patterns, of beter gezegd, in het vermijden ervan. Dark patterns, of ‘donkere patronen’, zijn trucs die designers uithalen om de gebruiker te verleiden tot andere acties dan hij of zij eigenlijk had bedoeld.
Geen trucs
Voorbeelden: als je gedwongen wordt tot inschrijven voor een nieuwsbrief bij een online aankoop. Als er bij die aankoop, net als je op de bestelknop wil klikken, op het laatste moment administratiekosten bij het af te rekenen bedrag worden geteld. Als je ergens (denk: Amazon!) je account wilt opzeggen en dat alleen maar kan via allerlei omwegen. Of, erger nog: dat je je gemakkelijk ergens online voor kunt opgeven, maar dat je zowat een aangetekende brief moet sturen om dezelfde dienst weer op te zeggen.
Er worden online hele lijsten bijgehouden van voorbeelden van dark patterns, en het is dus betrekkelijk gemakkelijk om in je digitale spoelkeuken een setje vragen op te nemen die het gebruik ervan inzichtelijk maken.
Het veranderen van time well spent naar het vermijden van dark patterns is een kleine verandering in ons manifest, maar eentje die het nog eenvoudiger maakt om te controleren of we wel voldoen aan onze eigen waarden.
Over de auteur:
Geert-Jan Bogaerts is oprichter van het PublicSpaces-initiatief, nadat hij op Tweede Paasdag 2018 een eerste versie van het manifest schreef aan zijn keukentafel. Hij is nu voorzitter van de Stichting, wat hij combineert met zijn baan als Hoofd Innovatie & Digitale Media bij de VPRO. Daarvoor was hij onder andere journalist en correspondent (bij de Volkskrant), blogger, trainer en docent aan de RUG.
