De onderwijs- en onderzoekssector op Mastodon: hoe staat het ervoor met de SURF pilot?

Met maar liefst 34 onderzoek- en onderwijsinstellingen en ruim 750 verbonden gebruikers lijkt de Mastodon pilot van SURF een groot succes. De ICT-coöperatie van onderwijs en onderzoek startte begin 2023 een eigen Mastodon server. De reden? Organisaties vonden Twitter niet meer aansluiten bij de publieke waarden van onderwijs en onderzoek. Wij zijn benieuwd naar het eerste jaar van de SURF pilot en spreken daarom met programmamanager Wladimir Mufty.

December staat bij PublicSpaces in het teken van de Mastodon pilot van SURF: social.edu.nl . Na één jaar testen heeft SURF de pilot met een jaar verlengd. Tijd om de balans op te maken! Dit is deel 1 in een reeks van 3 waarin we spreken met drie betrokkenen: SURF zelf, de communicatielead van de universiteitsbibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen, en een aantal actieve Mastodon gebruikers van verschillende onderzoeksinstellingen.

Hi Wladimir! Na een jaar is de Mastodon pilot van SURF verlengd tot eind 2024. Betekent dit dat het eerste jaar een succes is geweest of juist niet?

Het was een succes, ja. Afgelopen jaar hebben we het ecosysteem van Mastodon bestudeerd op verschillende levels. Op technologisch niveau keken we bijvoorbeeld naar security, privacy en stabiliteit. Dat gebeurde achter de schermen. Daarnaast keken we naar hoe er gebruik wordt gemaakt van Mastodon. Vanuit de pilot zijn we dus heel tevreden met hoe het gaat. Er zit veel potentie in voor ons als onderzoeks- en onderwijssector.

Volgend jaar gaan we de pilot verlengen. Voordat we het pilot label eraf halen moeten we namelijk eerst toestemming krijgen van de SURF leden. We zijn een coöperatie bestaande uit verschillende leden waaronder universiteiten, hbo’s, mbo’s, UMC ziekenhuizen en onderzoeksinstellingen als de Koninklijke Bibliotheek en het KNMI. Die zijn in zekere zin de eigenaar van SURF. Als wij ergens echt een vaste dienst van willen maken, dan moeten zij daarmee akkoord gaan. Dat hele proces moet nog gaan lopen. We zullen een plan voorleggen, en dan heb ik de goede hoop dat ik de leden kan overtuigen en dat zij met het plan instemmen. De Mastodon server wordt vervolgens een onderdeel van de dienstverlening van SURF, naast de diensten die we al hebben zoals het wereldwijde educatieve wifinetwerk eduroam. Omdat de toestemming van de leden er nog niet is, gaan we de pilot voor nu verlengen en ondertussen het traject in zodat het geen pilot meer is maar een reguliere dienst. Hopelijk kunnen we dan zo snel mogelijk het pilot label eraf halen.

Wat gaat die nieuwe dienst dan precies inhouden?

De dienst bestaat uit twee dingen. We houden de Mastodon server technisch in de lucht waarbij we zorgen dat deze veilig en betrouwbaar is voor alle instellingen. Daarnaast ondersteunen we mensen in hun gebruik hiervan door het aanbieden van handleidingen, uitlegmiddagen en specifieke informatie gericht op communicatie-afdelingen en (wetenschaps)communicatie professionals. Dat kunnen wij als SURF faciliteren.

Wat bewoog jullie allereerst om te beginnen op Mastodon?

Dat gaat terug naar de lancering van Mastodon in 2016. We hadden het platform toen al op het oog, maar het was echt nog in een beginstadium. Er waren ook nog erg weinig gebruikers. We hebben er daarom niks mee gedaan. Totdat vorig jaar Elon Musk Twitter overnam. Toen veranderde Twitter in een razend tempo. Van ontslagen binnen het moderatieteam tot het verbieden van het linken naar externe URL’s. Ook mochten platformen en mensen die om goede redenen geblokkeerd waren ineens weer terugkomen. Deze ontwikkelingen botste met de publieke waarden van het onderwijs en dus van veel onderwijsinstellingen.

In december vorig jaar vroegen deze organisaties zich af of er alternatieven waren. Deze en meer vragen hebben ze voorgelegd aan SURF en daarmee zijn we aan de slag gegaan. We zagen dat Mastodon verder ontwikkeld was, dat ze best een grote gebruikersgroep hadden en dat waarden als autonomie en menselijkheid ingebakken zaten in de software. Ook waren er innovatieve technologische componenten aanwezig, zoals het decentrale aspect waarin er een federatie ontstaat in plaats van één centrale eigenaar.

We hebben de optie Mastodon vervolgens voorgelegd aan onze leden. Wij boden ze het eerste kwartaal van 2023 een pilot server op te zetten waar ze gebruik van konden maken. Dat zorgde ervoor dat deze organisaties snel en veilig gebruik konden maken van Mastodon zonder dat zij op korte termijn zelf moeite moesten steken hierin. Zij konden zich richten op het gebruik en het exploreren in plaats van eerst technisch aan de slag te gaan. We hebben ook een aantal aanpassingen gemaakt waardoor het laagdrempeliger werd om het te proberen.

Dat is interessant, vaak wordt die drempel toch nog als hoog ervaren. Wat zijn de aanpassingen waarmee jullie de drempel hebben verlaagd?

De grootste aanpassing is dat je op onze server met je bestaande instellingsaccount kunt inloggen op Mastodon. Je hoeft je niet opnieuw aan te melden of je te registreren. Normaal moet je een server kiezen en dat is voor veel mensen een lastige keuze. Die keuze is nu weggenomen. SURF is betrouwbaar voor velen, dus de keuze is makkelijk gemaakt. Voor het stukje software dat we hebben bijgebouwd om dit mogelijk te maken zijn we recent genomineerd voor een Europese open source prijs.

Daarnaast hebben we ingebouwd dat je met een pseudoniem op de server kan. Je kunt, ondanks het gebruik van het bestaande account, je ware identiteit verborgen houden als dat de voorkeur heeft.

Het derde component dat we hebben gebouwd is wat we een ‘groepsaccount’ noemen. Zo'n account wordt gebruikt door een heel team binnen een bepaalde instelling, denk hierbij aan een faculteit of een communicatie- of socialmedia-afdeling. Die groepen kunnen inloggen op een gedeeld account zonder dat zij onderling gevoelige wachtwoorden hoeven te delen of hun persoonlijke account hoeven te gebruiken om namens een instelling te communiceren op Mastodon.

Al deze wijzigingen hebben we ook open source gemaakt, waardoor anderen dit vrijblijvend kunnen hergebruiken of uitbreiden als ze willen.

"Wat je ziet is dat de communicatieprofessionals van onderwijsinstellingen echt lef hebben"

Wat gebeurt er met je Mastodon account als je geen docent of student meer bent en dus geen account hebt bij je instelling?

Afstuderen kent naast blijdschap ook één groot nadeel: studenten verliezen toegang tot ICT voorzieningen. Dit geldt ook voor toegang tot onze Mastodon server. Je hebt daar immers je instellingsaccount voor nodig die na het afstuderen niet meer zal werken. Om dit algemene probleem op te lossen werken we als SURF aan een oplossing die we eduID noemen. Hiermee moet “een leven lang leren” veel eenvoudiger worden, ook als het gaat om digitaal een identiteit, bestanden of (edu)badges mee te kunnen blijven nemen. Hier gaan we in 2024 mee experimenteren. 
Tot die tijd is één van de belangrijke aspecten van Mastodon dat zij het verhuizen tussen Mastodon servers zeer goed ondersteunen. Je kunt dus gewoon overstappen naar een andere server.

Over die laagdrempeligheid gesproken: het is opvallend hoeveel instellingen en gebruikers jullie aan de server hebben weten te verbinden. Hoe is dat zo gekomen?

Om eerlijk te zijn hebben wij nog heel weinig gedaan om onderwijsinstellingen te koppelen en mogelijke gebruikers te overtuigen om aan te haken. We hebben ons eerst gefocust op de technologie. We wilden dat het goed werkte en dat er geen privacy- en securitygaten voorkwamen. Dat gebeurt achter de schermen door technische experts en met hulp van enkele Mastodon voorlopers die Nederland rijk is. Wanneer het draait, ga je kijken hoe je het onder de aandacht krijgt. We zullen nooit gaan roepen dat mensen op Mastodon moeten. Dat is aan de instellingen en studenten zelf. Wel hebben we onderwijsinstellingen laten weten dat er een alternatief ís en dat ze gebruikers kunnen verwijzen naar dit veilige, betrouwbare platform bij onvrede over Twitter. Die onderwijsinstellingen publiceerden vervolgens over hun aanwezigheid en de mogelijkheid om als student of medewerker hier ook vrijblijvend gebruik van te maken op hun intranet.

In 2024 willen we veel meer inzetten op adoptie. We willen instellingen, hun medewerkers en studenten en onderzoekers laten weten dat Mastodon bestaat en wat de voordelen ervan zijn. Zij hoeven niet per se voor de Mastodon server van SURF te kiezen, maar kunnen ook een andere kiezen of er zelf eentje opzetten.

 Ook willen we weten hoe we ze daarbij goed kunnen ondersteunen met support materialen zoals uitlegvideo's en handleidingen. De techniek staat, en nu willen we in 2024 ons meer richten op het uitbreiden van betrokken gebruikers zonder het te verplichten om onze server te gebruiken. Ook zullen we woorden moeten vinden om het verschil tussen Twitter/X en Mastodon goed toe te lichten. Mastodon is in sommige opzichten echt anders dan bestaande platformen en daarom wil je dat eigenlijk juist niet vergelijken. Toch kun je er niet omheen dat die platforms wel bekende referentiepunten zijn van gebruikers.

Dus als ik het goed begrijp ging het allemaal vrij organisch? De onderwijsinstellingen vonden het interessant wat jullie deden, hebben daar uit zichzelf over gecommuniceerd via hun kanalen, en vervolgens werd het opgepikt?

Ja dat is een mooi woord: organisch is het gegroeid. Waar we wel ons best voor hebben gedaan is goed luisteren naar de communicatieafdeling van instellingen. Daar zien wij een belangrijke taak voor ons: goed uitleggen wat Mastodon is, wat de voordelen en nadelen zijn, en wat wel en niet kan. Daarmee hopen we natuurlijk ook dat de communicatie-afdelingen van onderwijsinstellingen zelf erheen bewegen en kijken ‘what’s in it for me’. Vervolgens hebben we ook weer een stappenplan waarin je afhankelijk van de beschikbare tijd en communicatiestrategie kunt bepalen hoe zwaar je kunt inzetten op een platform zoals Mastodon. Je kunt bijvoorbeeld op Mastodon slechts luisteren en kijken wat er speelt bij jouw doelgroep. Maar je kunt er ook voor kiezen om heel actief te zijn en te reageren op berichten en zelf content te plaatsen.

Wat je ziet is dat de communicatieprofessionals van onderwijsinstellingen echt lef hebben. Ze zitten in een lastige positie eigenlijk, omdat op Twitter veel gebruikers zijn waar ze vervolgens ook veel statistieken van hebben waar "succes" van een bericht of geheel kanaal op wordt afgerekend. Paradoxaal is juist één van de unique selling points van Mastodon dat dit community platform juist zo min mogelijk (meta)data en gegevens van gebruikers wilt onttrekken uit respect voor hun privacy. Toch laten deze communicatieprofessionals zich er niet door uit het veld slaan. Hoewel het in hun vakgebied best lastig is en ze veel met data-slurpende platformen te maken hebben, zijn ze zich erg bewust van hun rol en de publieke waarden die daarbij horen. Ze proberen het toch, hoewel het een moeilijke, maar uiteindelijk duurzame weg is. Er zijn zelfs instellingen die al op Mastodon te vinden waren voor SURF dit aanbood. Dat ontroert mij en ik vind dat die instellingen een applaus verdienen. De ontroering zit hem in het feit dat er binnen het onderwijs en onderzoek gelukkig nog steeds mensen werken die niet weglopen voor moeilijke momenten en zelf de start van een kantelpunt willen zijn.

"Het is een moeilijke weg, maar het is wel een weg die past bij een universiteit, een mbo of een hbo"

Wat maakt dat deze mensen dan toch overstappen?

Dat is vrij simpel. Ze worden er niet rijk van, werken niet op commissiebasis en hebben in het begin nog geen groot bereik op Mastodon, maar ze hebben publieke waarden hoog in het vaandel staan en die zijn onlosmakelijk verbonden met het onderwijs. Dat is best dapper, want ze kijken naar wat op langere termijn houdbaar is. Het blokkeren van mensen met een andere mening, het pesten en de racisistische content passen niet in een rechtvaardige toekomst. Die publieke waarden zijn een houvast. Dat geeft hun de kracht om te zeggen: het is een moeilijke weg, maar het is wel een weg die past bij een universiteit, een mbo of een hbo. Daarnaast weten ze ook dat systeemveranderingen vaak zijn begonnen door onderwijsinstellingen. Ik denk dat ze weten dat het bij hun sector hoort.

Het klinkt eigenlijk als een succesverhaal!

Dat is het zeker! Maar het is ook een proces dat veel tijd nodig heeft.

Liepen jullie helemaal niet tegen problemen aan?

We hebben wel goed na moeten denken over de contentmoderatie en de meldingen van ongepast gedrag. Dat is een spannend onderdeel. Sommige organisaties willen er daarom ook helemaal niet aan beginnen, maar wij hebben er vertrouwen in. We hebben een divers team samengesteld dat kan meebepalen over wat ongepast en gepast is. Je kan er een mooie governance voor optuigen.

Maar wat we eigenlijk hoopten en wat in de praktijk ook gebeurt, is dat er helemaal geen meldingen binnenkomen. Het is een betrouwbare gemeenschappelijke omgeving (digital common) waar je inlogt met je bestaande inloggegevens. Gebruikers weten in hun achterhoofd dat als je ergens inlogt met een serieus account dat je in zekere zin herleidbaar bent. Het is in de praktijk dus ook drempelverhogend gebleken om onwenselijke zaken als bots, trollen, discriminatie, racisme of haatzaaien buiten de deur te houden. Toch hebben we vooraf ook hard gewerkt en bewust gekozen om het mogelijk te maken om met een pseudoniem gebruik te maken van de Matsodon server. Zo houden we de waarden ‘sociale veiligheid’ en ‘recht op privacy’ in balans zonder dat dit ten koste gaat van elkaar. Het laat zien dat waarden soms lijken te botsen maar dat dit soms een valse tegenstelling is.

Dat was het spannendste gedeelte om in te richten. Het is goed om daar veel over na te denken, maar op een gegeven moment moet je dingen gaan proberen. En als het rampzalig gaat, dan stop je er weer mee.

De mediawereld is haar toetrede tot Mastodon aan het maken. De NPO heeft net haar eigen server gestart, wat goed nieuws is! Heb jij tips voor andere sectoren om dit aan te pakken? Niet alleen voor de mediawereld maar ook de zorg bijvoorbeeld.

Het beste zou zijn om je in eerste instantie te verenigen: ziekenhuizen met elkaar, musea met elkaar, omroepen met elkaar, de bankenwereld met elkaar. Je hebt dan een paar gelijkgestemden in dezelfde hoek zitten waarmee je gaat kijken hoe je samen iets kan organiseren. Het makkelijkste is om één gezamenlijke server op Mastodon te beginnen. Zo kunnen op de NPO server alle verschillende NPO-programma’s een plek krijgen. Als programma ben je dan af van het technische gedeelte. Daar kun je beginnen met de dubbel policy: wat je plaats op Twitter plaats je ook op Mastodon. Dat kost vrij weinig tijd. Je zet in je Mastodon bio dat je niet reageert op vragen en verzoeken, dat is duidelijk en helemaal niet erg. Je begint vervolgens te oefenen en te onderzoeken.

Mocht er iets gebeuren met X, bijvoorbeeld een verbod door de EU, hun eigen vertrek uit de EU, of je wordt als gerespecteerde organisatie ineens gezien als nep nieuws, dan heb je in ieder geval een stap gemaakt naar Mastodon. Ik denk dat organisaties zullen zien dat ze mee kunnen groeien met Mastodon zelf. Je hoeft dus niet in één keer te stoppen met Twitter. Ik zou vooral aanraden om dat stapsgewijs te doen.

Wat je ook zult zien is dat je niet meer gaat kijken naar harde cijfers zoals views en likes, maar dat je meer gaat kijken naar de engagement en de inhoudelijke gesprekken met gebruikers. Wat is de meerwaarde van een post? Op Twitter kun je heel veel views hebben maar op Mastodon kun je juist gesprekken voeren en opbouwende kritieken verwachten in plaats van meningen of scheldpartijen. Je zult dan ook zien dat Mastodon niet één-op-één een vervanging is van Twitter, maar dat het een andere vorm zal krijgen van community building. Het is langzamer, er zitten geen algoritmes in, en ook is het reclame en sponsor vrij.

Dus: stap voor stap en leg de lat niet meteen te hoog. Begin met kijken hoe het werkt. Werk samen. Ga dan steeds een treetje hoger en dan zul je zien dat de verandering geleidelijk gaat. Want verandering is in essentie gewoon moeilijk.

Volgende week spreken we met Babette Knauer, communicatielead bij de universiteitsbibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen. Zij stapte met de UB helemaal van Twitter af, en heeft inmiddels een goedlopend account op Mastodon gerealiseerd. Volgende week meer hierover…