In oktober 2022 werd de hashtag #TwitterMigration een trend. Het was een reactie op de overname van Elon Musk van het platform. Met de hashtag werd de grootschalige migratie aangegeven van Twitter naar andere platforms, zoals het gedecentraliseerde Mastodon. Ook binnen de academische wereld gebeurde dit. Zo bevinden ruim 750 docenten, studenten en onderzoekers zich inmiddels op de pilot server van SURF op Mastodon, social.edu.nl. Wat beweegt de academische en onderzoekswereld om over te stappen naar Mastodon en specifiek de server van SURF?
Dit is het derde en laatste deel van de reeks waarin we de Mastodon pilot social.edu.nl van SURF bespreken met drie betrokkenen. Eerder spraken we de programmamanager van SURF en de communicatielead van Universiteitsbibliotheek Groningen over de (verlengde) Mastodon pilot.
#TwitterMigration
De migratie naar Mastodon in 2022 was één van de grootste digitale migraties in de geschiedenis van het sociale web. Het was een duidelijke vorm van collectieve gedragsverandering én van verzet tegen big tech. Misha Velthuis, docent aan Amsterdam University College, stopte eerder al met Facebook. ‘Daar ben ik mee gestopt toen duidelijk werd hoe het platform, door data hoarding en algoritmen, de democratie ondermijnt, de maatschappij verscheurt en een kleine groep random mensen verrijkt.’ Om dezelfde redenen is hij nooit echt actief geweest op Twitter, waar dezelfde mechanismes plaatsvinden. ‘Daarom was ik ook extra blij toen ik in 2020 hoorde over Mastodon: een netwerk zonder eigenaar, zonder centraal gezag, maar mét de nodige community-gedreven veiligheidsmaatregelen.’
Ook de nieuwe eigenaar van Twitter, Elon Musk, was een reden voor gebruikers om over te stappen naar Mastodon. ‘De negatieve ontwikkelingen rondom Twitter en de nieuwe eigenaar wilde ik niet afwachten,’ verklaart Jos Hornikx, hoogleraar aan de Radboud Universiteit. Hij stapte dan ook over tijdens diezelfde grootschalige migratie naar Mastodon. Martijn Kleppe, directielid bij de Koninklijke Bibliotheek, volgde begin 2023 met ‘de eenvoudige reden dat het niet meer goed voelde dat ik kennis deelde op een platform waar voor mijn gevoel elk moment de stekker uit getrokken kon worden’.
Grip op data
Dat deze onderzoekers en docenten zich afzetten tegen big tech is opvallend, want veel gebruikers van big tech denken dat ze ‘vast’ zitten aan het huidige aanbod van sociale media. Dat blijkt uit een dit jaar verschenen onderzoek waarin is gekeken naar wat mensen mobiliseert om zich tegen big tech te verzetten. Het gevoel van vastzitten wordt ook wel omschreven als ‘digital resignation’ en het gaat gepaard met gevoelens van hulpeloosheid, moeheid en cynisme over de scheve machtsverhoudingen rondom big tech. Vaak gaat men ook pas kritisch nadenken over hun online aanwezigheid als ze zelf het gevaar van big tech hebben meegemaakt, zoals privacyschending, online pesten of intimidatie. De drie gebruikers van SURF waren zich echter, anders dan de gemiddelde gebruiker, zelf al bewust van de gevaren, zeker als het gaat om de controle over data.
“Mijn account via SURF is nu ook herkenbaar als onderdeel van een universitaire gemeenschap”
Naast Misha is ook Martijn zich bewust van de controle over zijn eigen data en het verlies hiervan op de big tech platformen. Die data zou niet het eigendom moeten zijn van die bedrijven, maar van jezelf. ‘Het idee dat je op Mastodon elk moment kunt switchen van server én je data mee kunt nemen maakte me nieuwsgierig hoe dat zou zijn.’
Ook deze technische kennis over data is vaak een belemmering voor big tech gebruikers om over te stappen naar een beter alternatief; vaak ontbreekt die kennis. Daardoor wordt het moeilijk een geïnformeerde keuze te maken. Heb je wel de kennis in huis, dan is het makkelijker om verantwoordelijke keuzes te maken. Maar hoe komt een gemiddelde burger aan kennis over data-extractie, de werking van algoritmes en termen als ‘decentralisatie’? Volgens het eerder genoemde onderzoek is de educatieve rol van media en NGO’s belangrijk. Tegelijkertijd is het delen van feitelijke kennis tussen mensen die een gedeelde identiteit hebben (denk bijvoorbeeld aan personen binnen de academische wereld) belangrijk om mensen over de streep te krijgen, zo blijkt uit dit onderzoek.
Misha ziet hier een belangrijke rol voor universiteiten weggelegd. ‘Op Amsterdam University College worden eerstejaars studenten bij aankomst aangemoedigd een gemeenschappelijke WhatsApp groep op te richten. Dat vind ik een gemiste kans. Zeker op de universiteit hebben we de mogelijkheid (en de verantwoordelijkheid) om studenten de tools aan te reiken waarmee ze zonder commerciële afhankelijkheid met elkaar kunnen communiceren.’ Jos bevestigt ook die invloed van zijn universiteit: ‘Mijn inzet op Mastodon is puur vanuit mijn werk op de universiteit en daar hoort dan eigenlijk ook een entree bij vanuit die werkgever.’ Beide soorten servers hebben Misha’s voorkeur, zowel de onafhankelijke Mastodon servers die door individuen worden opgezet, als institutionele servers van universiteiten, kranten, tijdschriften en gemeentes die daaraan mensen binden van hun eigen organisatie. Door de laatste soort servers hebben Mastodon gebruikers van buiten de organisatie een idee met wie ze contact hebben. Jos vindt die herkenbaarheid ook prettig. ‘Mijn account via SURF is nu ook herkenbaar als onderdeel van een universitaire gemeenschap; dat lijkt me zuiver voor andere Mastodon-gebruikers.’
Het digitale binnenplein van SURF
Vaak wordt de ideale publieke digitale ruimte vergeleken met publieke plekken uit de offline wereld, zoals een park of een plein. SURF is de ICT-coöperatie voor onderzoek en onderwijs die bijvoorbeeld ook het wifinetwerk Eduroam verzorgt bij deze instituties. Met de Mastodon server creëert de coöperatie voor deze branch een eigen online ‘plein’ waar onderzoekers en academici elkaar ontmoeten en met elkaar in gesprek gaan. Misha ervaart dit inderdaad zo: ‘Mastodon is mijn digitale openbare ruimte. En de “local feed” van onze eigen server werkt voor mij dus als een soort binnenplein waar ik “zomaar” collega’s en studenten tegenkom, die ik anders niet zou kennen.’ Ook Jos is op zoek naar interacties over onderzoek en onderwijs en ziet zijn account als onderdeel van een universitaire gemeenschap.
Een nadeel van Mastodon kan wel juist die bubbel zijn; de server waarop je zit en waarop de mensen zitten waarmee je je identificeert. Helemaal een dorpsplein is Mastodon niet, het is misschien inderdaad beter te vergelijken met een binnenplein van een bepaalde organisatie. Op social.edu.nl zul je snel alleen maar mensen tegenkomen die ook een SURF account hebben. ‘Ik ben bewust actief geworden op social media om ook mensen buiten mijn eigen bubbel te treffen en dat gebeurt echt minder vanzelf op Mastodon’, legt Martijn uit. Toch is tegelijkertijd deze Mastodon functie iets waarvan hij denkt dat het veel mensen over de streep trekt om naar Mastodon te gaan.
Misha heeft wel wat tips om in ieder geval buiten die SURF bubbel te treden. ‘Mastodon heeft om goede redenen geen algoritmen die – zonder dat je er iets voor hoeft te doen – voor jou uitzoeken waar je enthousiast van wordt: je moet zelf je eigen feed bouwen. Actief zoeken. Zo wordt het leuk.’ Hashtags op Mastodon zijn, meer dan op Twitter, van grote waarde, al hebben ze nog een vrij stoffig imago. Door het volgen van hashtags op Mastodon kom je vanzelf mensen tegen die jouw interesses delen. Ook tipt Misha het gebruik van ‘lists’: mini-timelines die je zelf maakt met bijvoorbeeld een bepaald thema zoals nieuwsaccounts. En ten slotte adviseert hij: ‘Doe actief mee!’
Nog meer tip & tricks
Beginnen op Mastodon kan als een moeilijke stap ervaren worden, maar er zijn een hoop tools en tricks die je kunnen helpen. Misha’s verdere advies is om samen met een collega of medestudent te beginnen op Mastodon. Je kunt elkaar helpen en samen zoeken naar interessante mensen, ‘en je hebt iets om over te praten bij de koffieautomaat’. Accepteer dat het wat minder “engaging” en comfortabel is dan Twitter of Instagram, zegt hij ook. Verder benadrukt Misha het gemak van de social.edu.nl server voor mensen in onderwijs en onderzoek. Je hoeft niet te zoeken naar een server en registratie gaat heel gemakkelijk met je instellingsaccount.
Alle drie de docenten en onderzoekers begrijpen ook de drempel om Twitter-volgers te verliezen, maar ‘neem het verlies van volgers voor lief’, aldus Jos. Hij geeft als tip om applicaties te zoeken waarmee je gemakkelijk je volgers van X kunt opzoeken op Mastodon. ‘Nadat het is gelukt kun je jouw posts op Twitter opslaan en je account opheffen.’ Martijn was zich tijdens zijn overstap ook bewust van het verlies van volgers, maar: ‘het echte gedistribueerde karakter van Mastodon is wat mij aanspreekt en wellicht de twijfelaars ook over de streep trekt. Want Marleen Stikker heeft zoals altijd gelijk: jouw data is van jou en wees je bewust waar je die data onderbrengt.’
#TwitterMigration2023
Inmiddels houdt de Twittermigratie ook dit jaar aan, en houden vooral onderzoekers en wetenschappers het voor gezien, blijkt uit onderzoek van het blad Nature. Waar ze voorheen onderzoeksresultaten en wetenschappelijke inzichten deelden op X, wordt nu hun zeggenschap op het platform ingeperkt en worden ze weggefilterd door het algoritme. Meer dan de helft van de onderzoekers die X gebruikt, brengt hier nu minder tijd door en bijna de helft kijkt voor hun onderzoek naar alternatieven als Mastodon. Mastodon is onder deze onderzoekers zelfs populairder dan Instagram of LinkedIn. ‘Ik prijs mezelf gelukkig met mijn inspirerende, kritische en lieve Mastodon netwerk’, beaamt Misha.
